Özel gereksinimli bireylerin eğitimi, bireysel farklılıkları temel alan ve bilimsel dayanaklarla desteklenen sistematik yaklaşımlar gerektirir. Bu bağlamda, özel eğitimde kullanılan eğitim modelleri, bireylerin bilişsel, sosyal, duygusal ve motor gelişimlerini desteklemek amacıyla geliştirilmiştir. Bu makalede, özel eğitimde yaygın olarak kullanılan eğitim modelleri kuramsal çerçeveleri ve uygulama örnekleriyle birlikte ele alınmıştır.

 

1. Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP - IEP)

Kuramsal Dayanak:

Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı, birey merkezli eğitim anlayışına dayanmaktadır. IDEA (Individuals with Disabilities Education Act) kapsamında tanımlandığı üzere, her özel gereksinimli bireyin eğitim hedefleri, ihtiyaçları doğrultusunda planlanmalı ve bu hedeflere ulaşmasını sağlayacak öğretim stratejileri oluşturulmalıdır.

Uygulama Örneği:

Örneğin, öğrenme güçlüğü tanısı almış bir öğrenci için BEP hazırlanırken hedeflerden biri “4 işlem becerilerini kullanarak günlük alışveriş problemlerini çözebilme” olabilir. Bu hedefe ulaşmak için yapılandırılmış materyaller, görsel destekler ve günlük yaşamla bağlantılı etkinlikler kullanılır.

 

2. Kaynaştırma ve Tersine Kaynaştırma Eğitimi

Kuramsal Dayanak:

Vygotsky'nin “yakınsak gelişim alanı” kuramına göre birey, sosyal etkileşim aracılığıyla öğrenir. Kaynaştırma eğitimi, özel gereksinimli bireylerin tipik gelişim gösteren akranlarıyla aynı ortamda bulunmasını sağlayarak sosyal öğrenmeyi destekler.

Uygulama Örneği:

Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) tanısı almış bir öğrenci, genel eğitim sınıfında öğretmenin farklılaştırılmış öğretim teknikleriyle matematik dersine katılır. Öğrenciye, gerektiğinde bire bir destek sunan bir gölge öğretmen eşlik eder. Aynı zamanda öğrenciye özgü davranışsal hedefler de BEP kapsamında izlenir.

 

3. Tam Zamanlı Özel Eğitim Sınıfları

Kuramsal Dayanak:

Bu model, yoğun desteğe ihtiyaç duyan öğrencilerin bireysel öğrenme stilleri ve hızları doğrultusunda yapılandırılmış ortamlarda eğitim almalarını sağlar. Piaget’in bilişsel gelişim kuramı, öğrencinin hazır bulunuşluk düzeyine göre öğretim planlanması gereğini destekler.

Uygulama Örneği:

Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan bir öğrenci, 6 kişilik özel eğitim sınıfında günlük yaşam becerileri, öz bakım ve temel akademik beceriler üzerine yapılandırılmış etkinliklerle eğitim alır. Öğretmen, görev analizi ve ipucu yöntemleri kullanarak öğrencinin bağımsızlığını artırmayı hedefler.

 

4. Destek Eğitim Odası Modeli

Kuramsal Dayanak:

Destek eğitim odaları, bireyin genel eğitim ortamında karşılaştığı öğrenme güçlüklerinin azaltılması amacıyla bire bir veya küçük grup destek hizmeti sunar. Bu model, "Tepkisel Müdahale Modeli" (Response to Intervention - RTI) kapsamında değerlendirilir.

Uygulama Örneği:

Disleksi tanısı alan bir öğrenci, haftada üç gün destek eğitim odasında bireysel okuma-yazma çalışmaları yapar. Bu süreçte öğretmen, çok duyulu (multisensory) öğretim tekniklerini uygular (örneğin: Orton-Gillingham yaklaşımı).

 

5. Evde Eğitim Modeli

Kuramsal Dayanak:

Evde eğitim, fiziksel veya psikolojik sağlık problemleri nedeniyle örgün eğitime katılamayan bireyler için bireyselleştirilmiş öğretim ortamı sunar. Bu model, eğitimde fırsat eşitliği ilkesine dayalıdır.

Uygulama Örneği:

Nöromüsküler hastalığı nedeniyle hareket kısıtlılığı yaşayan bir öğrenci, haftada 10 saat evde eğitim hizmeti alır. Öğretim süreci, öğrencinin enerji düzeyine uygun olarak planlanır ve dijital araçlarla desteklenir.

 

6. Çekim Merkezi (Rehberlik ve Araştırma Merkezi Tabanlı) Model

Kuramsal Dayanak:

Bu model, özel eğitimin destekleyici unsurlarından biri olan uzmanlaşmış öğretim kadrosuna erişim sağlar. Alan uzmanlarının bulunduğu merkezlerde, öğrencilerin bilişsel ve duyuşsal gelişimleri çok yönlü olarak desteklenir.

Uygulama Örneği:

Konuşma bozukluğu olan bir öğrenci, haftada iki gün Rehberlik ve Araştırma Merkezi’nde (RAM) konuşma terapisti eşliğinde bireysel seanslara katılır. Bu seanslar, öğrencinin okul başarısını dolaylı olarak artırır.

 

7. Gölgeleme (Shadow Teacher) Modeli

Kuramsal Dayanak:

Bu model, yapılandırılmış öğretim ve sürekli geri bildirim ilkelerine dayanır. Öğrenci, sınıf ortamında bağımsızlığı kazanana kadar bire bir destek alır. ABA (Applied Behavior Analysis) ilkeleriyle de entegre edilebilir.

Uygulama Örneği:

DEHB tanısı almış bir öğrenci, sınıf içinde dikkatini sürdüremediği anlarda gölge öğretmeni tarafından hafifçe yönlendirilir. Zamanla öğrenci, bu ipuçlarına daha az ihtiyaç duyar ve görevlerini kendi başına sürdürebilir.

 

Özel eğitimde kullanılan eğitim modelleri, her bireyin benzersiz öğrenme ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bilimsel temellere dayalı sistematik uygulamalardır. Bu modellerin etkinliği, doğru değerlendirme, bireyselleştirilmiş hedef belirleme ve sürekli izleme süreçleriyle artırılabilir. Eğitimcilerin model seçiminde öğrencinin gelişimsel düzeyi, destek ihtiyacı ve öğrenme ortamının olanakları gibi faktörleri göz önünde bulundurması büyük önem taşımaktadır.

 

Kaynakça (Önerilen):

  • Hallahan, D. P., Kauffman, J. M., & Pullen, P. C. (2015). Exceptional Learners: An Introduction to Special Education.
  • IDEA (Individuals with Disabilities Education Act), U.S. Department of Education.
  • Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society.
  • Piaget, J. (1970). Science of Education and the Psychology of the Child.