2. EDİMSEL KOŞULLANMANIN TANIMI VE TEMELLERİ

Edimsel koşullanma, bir organizmanın kendi davranışlarının sonuçlarıyla öğrenmesi sürecidir. Skinner’a göre, bireyin yaptığı bir davranışın ardından olumlu bir sonuç (pekiştireç) ortaya çıkarsa bu davranışın tekrarlanma olasılığı artar; olumsuz bir sonuç (ceza) ortaya çıkarsa tekrarlanma olasılığı azalır.

Temel Kavramlar:
- Pekiştirme: Davranışın tekrarını artırmak amacıyla olumlu (ödül) ya da olumsuz (rahatsız edici uyarıcının kaldırılması) sonuç sunulması.
- Ceza: Davranışın tekrarını azaltmak amacıyla olumsuz (rahatsız edici uyarıcı verme) ya da olumlu (hoş bir uyarıcının ortamdan çekilmesi) sonuç sunulması.
- Şekillendirme (Teşvikli Öğrenme): Hedef davranışa ulaşmak için basamaklar hâlinde davranışın pekiştirilmesi.
- Ayırt edici uyarıcı: Belirli bir davranışın yapılması durumunda pekiştirme ya da ceza ile karşılaşılacağını belirten çevresel ipuçlarıdır.

3. ÖZEL EĞİTİMDE EDİMSEL KOŞULLANMANIN ÖNEMİ

Özel eğitimde bireylerin öğrenme ihtiyaçları farklılık gösterebilir. Bu nedenle öğretim süreci bireye özgü uyarlamalarla şekillendirilmelidir. Edimsel koşullanma, bu bireyselleştirilmiş öğretim sürecinde güçlü bir yöntemdir. Çünkü:
- Davranışın Temellendirilmesi: Özellikle otizm, dikkat eksikliği, zihinsel yetersizlik gibi durumlarda hedef davranışların kazanılması için sistematik bir yaklaşım sunar.
- Olumlu Davranışların Pekiştirilmesi: İstenilen davranışları artırmak ve bu davranışları kalıcı hâle getirmek için etkili bir pekiştirme sistemi kurulabilir.
- İstenmeyen Davranışların Azaltılması: Uygun cezalandırma ya da pekiştirilmeme stratejileriyle problem davranışlar azaltılabilir.
- Motivasyon Artışı: Bireyin çabasının sonucunda elde ettiği ödül, öğrenmeye karşı ilgisini artırır.

4. ÖZEL EĞİTİMDE KULLANILABİLECEK YÖNTEM VE TEKNİKLER

Özel eğitim ortamlarında edimsel koşullanmanın uygulanabileceği çok sayıda teknik bulunmaktadır. Bu teknikler bireyin gelişim düzeyine, ihtiyaçlarına ve davranış özelliklerine göre değişiklik gösterebilir.

4.1. Pekiştirme Türleri:
- Olumlu Pekiştirme: Öğrenci istenilen davranışı sergilediğinde ona sevdiği bir nesne, etkinlik ya da sosyal ödül verilmesi.
  Örnek: Etkinlik bitince “Aferin, harika başardın” diyerek gülümsemek.
- Olumsuz Pekiştirme: Öğrenci rahatsız edici bir durumdan kurtulmak için istenilen davranışı sergiler.
  Örnek: Gürültü yapan bir çocuğa, sessizce oturduğunda gürültünün kesileceği söylenir.

4.2. Davranış Şekillendirme:
- Davranış küçük adımlara bölünerek her bir aşama ayrı ayrı pekiştirilir.
  Örnek: Otistik bir bireyin tuvalet alışkanlığı kazanmasında önce klozete oturma, sonra sifon çekme gibi aşamalar desteklenir.

4.3. Zincirleme Öğrenme (Chaining):
- Bir görevi oluşturan alt davranışlar sırayla öğretilir ve birleştirilir.
  Örnek: Ayakkabı bağlamayı öğrenmede önce ipi tutma, sonra çaprazlama, düğüm yapma adımları öğretilir.

4.4. İpucu ve Geri Bildirim Teknikleri:
- Sözel ipuçları, model olma, fiziksel yönlendirme gibi yollarla bireye doğru davranış gösterilir.
- Geri bildirim, öğrencinin davranışı yaptıktan hemen sonra doğru ya da yanlış olduğunu öğrenmesini sağlar.

4.5. Söndürme (Extinction):
- İstenmeyen bir davranış daha fazla pekiştirilmez.
  Örnek: Dikkat çekmek için ağlayan çocuğa bu davranış sırasında tepki verilmez.

5. UYGULAMA ÖRNEĞİ

Örnek Durum: Zihinsel yetersizliği olan 9 yaşındaki bir öğrenci derse geç katılıyor.
Edimsel Yaklaşım:
- Her derse zamanında geldiğinde bir yıldız kazanıyor.
- 5 yıldız sonunda ödül (sevdiği bir etkinlik: boya yapma) alıyor.
- Geç geldiğinde ödül sistemi devre dışı kalıyor.
- Zamanında katılım alışkanlık hâline gelene kadar yıldız sistemi sürdürülüyor.

6. SONUÇ VE ÖNERİLER

Edimsel koşullanma, özel gereksinimli bireylerin eğitimi için oldukça işlevsel bir yaklaşımdır. Davranışları yönetmede, olumlu alışkanlıklar kazandırmada, akademik ve sosyal becerilerin öğretilmesinde önemli katkılar sağlar. Eğitimcilerin bu yaklaşıma hâkim olmaları, bireye özgü planlamalarla davranışsal gelişimi desteklemeleri son derece önemlidir.

Öneriler:
- Öğretmenler olumlu pekiştirme konusunda bilinçlendirilmeli.
- Her birey için uygun pekiştireçler belirlenmeli.
- Aileler de bu sürece dâhil edilerek pekiştirme evde de sürdürülmeli.
- Edimsel koşullanmanın etik sınırları korunarak ceza sistemleri dikkatli kullanılmalı.

Kaynakça

1. Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. Macmillan.
2. Aksu, M. (2018). Davranışçı Öğrenme Kuramları ve Uygulamaları. Ankara: Pegem.
3. Erbaş, D. (2010). Özel Eğitimde Davranış Yönetimi. Ankara: Nobel Yayıncılık.
4. Parlı, H., & Demirtaşlı, R. (2016). Edimsel Koşullanma ve Uygulamaları. Eğitim Bilimleri Dergisi, 28(1), 45-61.