EDİMSEL KOŞULLANMA VE ÖZEL EĞİTİMDE KULLANIMI

Müşkül

17-07-2025 11:14

Öğrenme, bireyin çevresiyle etkileşimi sonucu davranışlarında meydana gelen kalıcı değişikliklerdir. Bu öğrenmelerin temelinde yer alan psikolojik kuramlar, özellikle özel eğitim alanında büyük önem taşır. Bu kuramlardan biri de B.F. Skinner tarafından geliştirilen edimsel (operant) koşullanma kuramıdır. Edimsel koşullanma, bireyin bir davranışı gerçekleştirmesi sonucunda aldığı pekiştireç ya da ceza ile o davranışın tekrar edilip edilmeyeceğini belirleyen öğrenme biçimidir. Özel eğitimde, bireyin ihtiyaçlarına uygun öğrenme ortamlarının düzenlenmesinde, olumlu davranışların kazandırılmasında ve istenmeyen davranışların azaltılmasında etkili bir şekilde kullanılır.

2. EDİMSEL KOŞULLANMANIN TANIMI VE TEMELLERİ

Edimsel koşullanma, bir organizmanın kendi davranışlarının sonuçlarıyla öğrenmesi sürecidir. Skinner’a göre, bireyin yaptığı bir davranışın ardından olumlu bir sonuç (pekiştireç) ortaya çıkarsa bu davranışın tekrarlanma olasılığı artar; olumsuz bir sonuç (ceza) ortaya çıkarsa tekrarlanma olasılığı azalır.

Temel Kavramlar:
- Pekiştirme: Davranışın tekrarını artırmak amacıyla olumlu (ödül) ya da olumsuz (rahatsız edici uyarıcının kaldırılması) sonuç sunulması.
- Ceza: Davranışın tekrarını azaltmak amacıyla olumsuz (rahatsız edici uyarıcı verme) ya da olumlu (hoş bir uyarıcının ortamdan çekilmesi) sonuç sunulması.
- Şekillendirme (Teşvikli Öğrenme): Hedef davranışa ulaşmak için basamaklar hâlinde davranışın pekiştirilmesi.
- Ayırt edici uyarıcı: Belirli bir davranışın yapılması durumunda pekiştirme ya da ceza ile karşılaşılacağını belirten çevresel ipuçlarıdır.

3. ÖZEL EĞİTİMDE EDİMSEL KOŞULLANMANIN ÖNEMİ

Özel eğitimde bireylerin öğrenme ihtiyaçları farklılık gösterebilir. Bu nedenle öğretim süreci bireye özgü uyarlamalarla şekillendirilmelidir. Edimsel koşullanma, bu bireyselleştirilmiş öğretim sürecinde güçlü bir yöntemdir. Çünkü:
- Davranışın Temellendirilmesi: Özellikle otizm, dikkat eksikliği, zihinsel yetersizlik gibi durumlarda hedef davranışların kazanılması için sistematik bir yaklaşım sunar.
- Olumlu Davranışların Pekiştirilmesi: İstenilen davranışları artırmak ve bu davranışları kalıcı hâle getirmek için etkili bir pekiştirme sistemi kurulabilir.
- İstenmeyen Davranışların Azaltılması: Uygun cezalandırma ya da pekiştirilmeme stratejileriyle problem davranışlar azaltılabilir.
- Motivasyon Artışı: Bireyin çabasının sonucunda elde ettiği ödül, öğrenmeye karşı ilgisini artırır.

4. ÖZEL EĞİTİMDE KULLANILABİLECEK YÖNTEM VE TEKNİKLER

Özel eğitim ortamlarında edimsel koşullanmanın uygulanabileceği çok sayıda teknik bulunmaktadır. Bu teknikler bireyin gelişim düzeyine, ihtiyaçlarına ve davranış özelliklerine göre değişiklik gösterebilir.

4.1. Pekiştirme Türleri:
- Olumlu Pekiştirme: Öğrenci istenilen davranışı sergilediğinde ona sevdiği bir nesne, etkinlik ya da sosyal ödül verilmesi.
  Örnek: Etkinlik bitince “Aferin, harika başardın” diyerek gülümsemek.
- Olumsuz Pekiştirme: Öğrenci rahatsız edici bir durumdan kurtulmak için istenilen davranışı sergiler.
  Örnek: Gürültü yapan bir çocuğa, sessizce oturduğunda gürültünün kesileceği söylenir.

4.2. Davranış Şekillendirme:
- Davranış küçük adımlara bölünerek her bir aşama ayrı ayrı pekiştirilir.
  Örnek: Otistik bir bireyin tuvalet alışkanlığı kazanmasında önce klozete oturma, sonra sifon çekme gibi aşamalar desteklenir.

4.3. Zincirleme Öğrenme (Chaining):
- Bir görevi oluşturan alt davranışlar sırayla öğretilir ve birleştirilir.
  Örnek: Ayakkabı bağlamayı öğrenmede önce ipi tutma, sonra çaprazlama, düğüm yapma adımları öğretilir.

4.4. İpucu ve Geri Bildirim Teknikleri:
- Sözel ipuçları, model olma, fiziksel yönlendirme gibi yollarla bireye doğru davranış gösterilir.
- Geri bildirim, öğrencinin davranışı yaptıktan hemen sonra doğru ya da yanlış olduğunu öğrenmesini sağlar.

4.5. Söndürme (Extinction):
- İstenmeyen bir davranış daha fazla pekiştirilmez.
  Örnek: Dikkat çekmek için ağlayan çocuğa bu davranış sırasında tepki verilmez.

5. UYGULAMA ÖRNEĞİ

Örnek Durum: Zihinsel yetersizliği olan 9 yaşındaki bir öğrenci derse geç katılıyor.
Edimsel Yaklaşım:
- Her derse zamanında geldiğinde bir yıldız kazanıyor.
- 5 yıldız sonunda ödül (sevdiği bir etkinlik: boya yapma) alıyor.
- Geç geldiğinde ödül sistemi devre dışı kalıyor.
- Zamanında katılım alışkanlık hâline gelene kadar yıldız sistemi sürdürülüyor.

6. SONUÇ VE ÖNERİLER

Edimsel koşullanma, özel gereksinimli bireylerin eğitimi için oldukça işlevsel bir yaklaşımdır. Davranışları yönetmede, olumlu alışkanlıklar kazandırmada, akademik ve sosyal becerilerin öğretilmesinde önemli katkılar sağlar. Eğitimcilerin bu yaklaşıma hâkim olmaları, bireye özgü planlamalarla davranışsal gelişimi desteklemeleri son derece önemlidir.

Öneriler:
- Öğretmenler olumlu pekiştirme konusunda bilinçlendirilmeli.
- Her birey için uygun pekiştireçler belirlenmeli.
- Aileler de bu sürece dâhil edilerek pekiştirme evde de sürdürülmeli.
- Edimsel koşullanmanın etik sınırları korunarak ceza sistemleri dikkatli kullanılmalı.

Kaynakça

1. Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. Macmillan.
2. Aksu, M. (2018). Davranışçı Öğrenme Kuramları ve Uygulamaları. Ankara: Pegem.
3. Erbaş, D. (2010). Özel Eğitimde Davranış Yönetimi. Ankara: Nobel Yayıncılık.
4. Parlı, H., & Demirtaşlı, R. (2016). Edimsel Koşullanma ve Uygulamaları. Eğitim Bilimleri Dergisi, 28(1), 45-61.

DİĞER YAZILARI ÜST DÜZEY KOŞULLANMANIN ÖZEL EGİTİMDE KULLANILMASININ ÖNEMİ 01-01-1970 03:00 Klasik Koşullanmanın Özel Eğitimdeki Önemi ve Uygulama Alanları 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Çoklu Zekâ Kuramının Uygulanmasının Önemi ve Zekâ Türlerine Göre Kullanılacak Yöntemler, Teknikler ve Materyaller 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Kavramsal Değişim Modeli: Önemi, Uygulama Teknikleri ve Materyal Çeşitliliği 01-01-1970 03:00 ÖZEL EĞİTİMDE BULUŞ YOLUYLA ÖĞRENME MODELİNİN UYGULANMASI: YÖNTEMLER, TEKNİKLER VE MATERYAL KULLANIMI 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Sarmal Öğrenme Yaklaşımı: Teorik Temeller, Uygulama Alanları ve Etkililiği Üzerine Bir İnceleme 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Tam Öğrenme Modelinin Okuma Yazma Becerileri Üzerindeki Etkisi 01-01-1970 03:00 MEGA-DİS Planlanmış Okuma Müdahalesi Programının Özel Gereksinimli Öğrencilerin Okuduğunu Anlama Becerilerine Etkisi 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Kullanılan Eğitim Modelleri: Bilimsel Bir İnceleme ve Uygulama Örnekleri 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde  Eğitmeninin Kendini Geliştirme ve Yenileme Süreci 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde İlişkilendirme Çalışmaları: Yollar, Yöntemler ve Teknikler 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Akran Etkileşimi 01-01-1970 03:00 ÖZEL EĞİTİMDE ÖN KOŞUL BECERİLERİN ÖNEMİ VE BU BECERİLERİN KALICI HALE GELMESİ İÇİN UYGULANABİLECEK YÖNTEMLER 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Ekran Etkileşiminin Rolü: Fırsatlar, Sınırlılıklar ve Pedagojik Uygulamalar 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Bellekler Arası Bilgi Transferinin Önemi ve Kullanılacak Yöntemler ve kalıcılığı arttırmak için kullanılacak materyaller 01-01-1970 03:00 ÖZEL EĞİTİMDE DİKKATİN ÖNEMİ VE DİKKAT GELİŞTİRİCİ YÖNTEM, TEKNİK VE MATERYALLER 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimde Muhakeme Becerilerinin Çalışılmasının Öğrencinin Bilişsel Gelişim Düzeyine Etkileri 01-01-1970 03:00 HAZIR BULUNUŞLULUK DÜZEYİ BELİRME 01-01-1970 03:00 EĞİTİMDE VE ÖZEL EĞİTİMDE MATERYAL KULLANMANIN ÖNEMİ 01-01-1970 03:00 Öğrenmeye hazırlık becerileri 01-01-1970 03:00 Ekolali 01-01-1970 03:00 Özel eğitimde tutarlılık 01-01-1970 03:00 İNCE MOTOR BECERİLERİ 01-01-1970 03:00 Diskalkuli nedir ve belirtileri nelerdir 01-01-1970 03:00 Disleksi nedir? 01-01-1970 03:00 Stereotipik davranışlar 01-01-1970 03:00 Hiperaktivite bozukluğu nedir, belirtileri nelerdir? 01-01-1970 03:00 Özel Eğitimin Tanımı ve Önemi 01-01-1970 03:00